Wat is rachitis?
Wat is rachitis? Rachitis is een botaandoening die vooral bij jonge kinderen voorkomt en meestal wordt veroorzaakt door een ernstig vitamine D tekort. Dit tekort verstoort de opname van calcium en fosfaat, wat leidt tot verzwakte en misvormde botten. De symptomen van rachitis zijn onder andere kromme benen, spierzwakte, vertraagde groei en pijn in de botten of gewrichten. Rachitis komt vaker voor bij kinderen die te weinig zonlicht krijgen of een voeding hebben met een lage hoeveelheid vitamine D. De juiste diagnose en tijdige behandeling van rachitis zijn cruciaal om blijvende schade aan het skelet te voorkomen. De behandeling bestaat meestal uit vitamine D- en calciumsupplementen en in sommige gevallen ook fysiotherapie. In dit artikel lees je alles over de oorzaken van rachitis door vitamine D tekort, hoe je de symptomen herkent en welke stappen je kunt nemen om herstel te ondersteunen.
Biomechanisch gezien beïnvloedt rachitis de stabiliteit en sterkte van het skelet. Het gebrek aan mineralisatie zorgt ervoor dat de botten niet de juiste steun kunnen bieden, wat leidt tot abnormale krachten op gewrichten en spieren. Dit kan niet alleen tot botvervormingen leiden, maar ook tot spierzwakte en verminderde motorische vaardigheden.
Anatomisch gezien beïnvloedt rachitis verschillende delen van het skelet:
- Lange pijpbeenderen: Vooral het dijbeen (femur) en het scheenbeen (tibia) worden aangetast, waarbij de groeischijven opzwellen en vervormen.
- Schedel: Bij zuigelingen kan de schedel zacht aanvoelen, een verschijnsel dat bekend staat als craniotabes.
- Borstkas: Verdikkingen bij de ribben kunnen een rachitische rozenkrans vormen, zichtbaar als knobbeltjes langs de ribbenkast.
- Ruggengraat: Ernstige gevallen kunnen leiden tot krommingen zoals kyfose (een bolle rug) of lordose (een holle rug).
- Bekken: Bij meisjes kan een vervormd bekken later complicaties veroorzaken tijdens de bevalling.
Als rachitis niet tijdig wordt behandeld, kan dit leiden tot blijvende skeletdeformaties, vertraagde groei en verhoogde vatbaarheid voor fracturen.
Incidentie
De frequentie van rachitis varieert sterk, afhankelijk van geografische locatie, voedingspatroon en blootstelling aan zonlicht. In het verleden was rachitis wijdverspreid, vooral in stedelijke gebieden met weinig zonlicht en slechte voeding. Dankzij vitamine D-suppletie en verrijkte voedingsmiddelen is de ziekte in veel landen aanzienlijk afgenomen, maar bepaalde bevolkingsgroepen blijven risico lopen.
Wie loopt het meeste risico?
- Zuigelingen en jonge kinderen (6 maanden tot 3 jaar): Deze groep groeit snel en heeft daardoor een verhoogde behoefte aan vitamine D en calcium.
- Kinderen die uitsluitend borstvoeding krijgen zonder vitamine D-supplementen lopen een groter risico, aangezien moedermelk slechts lage hoeveelheden vitamine D bevat.
- Kinderen met een donkere huid hebben meer melanine, wat de aanmaak van vitamine D in de huid vermindert bij blootstelling aan zonlicht.
- Kinderen die weinig buiten komen of waarbij culturele of religieuze kledingvoorschriften het hele lichaam bedekken, hebben een verhoogd risico op een vitamine D-tekort.
- Kinderen met een onevenwichtig dieet zonder voldoende calcium- en fosforinname lopen eveneens een verhoogd risico.
In Nederland komt rachitis vooral voor bij kinderen met een donkere huid, kinderen uit migrantenfamilies en kinderen die onvoldoende vitamine D-supplementen krijgen.
Risicofactoren
Er zijn verschillende risicofactoren die de kans op het ontwikkelen van rachitis verhogen. Deze factoren kunnen leiden tot een tekort aan essentiële voedingsstoffen of de opname ervan verstoren.
Vitamine D-tekort
Vitamine D is cruciaal voor de opname van calcium en fosfor uit de voeding. Een tekort aan vitamine D is de meest voorkomende oorzaak van rachitis.
- Onvoldoende zonblootstelling: Zonlicht stimuleert de aanmaak van vitamine D in de huid. Kinderen die weinig buiten komen of overmatig bedekt zijn, lopen risico.
- Minder effectieve productie bij een donkere huid: Hoe donkerder de huid, hoe minder efficiënt vitamine D wordt aangemaakt bij blootstelling aan zonlicht.
- Onvoldoende inname via voeding: Voedingsmiddelen zoals vette vis, eieren en met vitamine D verrijkte producten zijn belangrijke bronnen. Bij een tekort aan deze voedingsmiddelen kan een tekort ontstaan.
- Overmatig gebruik van zonnebrandcrème: Hoewel zonnebrandcrème essentieel is om huidkanker te voorkomen, blokkeert het ook UVB-stralen die nodig zijn voor vitamine D-aanmaak.
Calciumtekort
Calcium is de bouwsteen van botten. Zonder voldoende calcium kunnen botten niet goed mineraliseren.
- Onvoldoende calciuminname: Kinderen die weinig zuivelproducten consumeren of een lactose-intolerantie hebben, lopen risico op calciumtekort.
- Veganistische diëten: Strikte plantaardige diëten zonder verrijkte producten kunnen leiden tot onvoldoende calciuminname.
- Malabsorptie: Spijsverteringsstoornissen zoals coeliakie kunnen de opname van calcium uit voeding verminderen.
Fosfortekort
Fosfor werkt samen met calcium om de botten te versterken. Een tekort aan fosfor kan rachitis verergeren.
- Erfelijke aandoeningen: Bij zeldzame genetische aandoeningen zoals hypofosfatemie verliezen de nieren te veel fosfaat via de urine.
- Nierziekten: Chronische nierproblemen kunnen de fosforbalans verstoren, wat leidt tot botproblemen.
- Onvoldoende inname: Fosfor zit in veel voedingsmiddelen, maar extreem eenzijdige diëten kunnen een tekort veroorzaken.
Symptomen
De symptomen van rachitis ontwikkelen zich geleidelijk en kunnen variëren afhankelijk van de ernst en de leeftijd van het kind. Vroege herkenning is cruciaal om blijvende schade te voorkomen.
Skeletafwijkingen
De meest kenmerkende symptomen van rachitis zijn skeletvervormingen:
- O-benen (genu varum): De benen buigen naar buiten door de verzwakte botten.
- X-benen (genu valgum): De knieën raken elkaar, terwijl de enkels uit elkaar staan.
- Rachitische rozenkrans: Verdikkingen bij de overgang van rib naar kraakbeen, voelbaar als knobbeltjes langs de borstkas.
- Craniotabes: De schedel voelt zacht aan bij zuigelingen, vooral aan de achterkant.
- Veranderingen in de borstkas: De borstkas kan vervormen, wat resulteert in een uitpuilende (“kippenborst”) of ingezakte (“trechterborst”) borstkas.
- Rugafwijkingen: Ernstige gevallen kunnen leiden tot krommingen van de wervelkolom zoals kyfose (pukkelrug) of lordose (holle rug).
Spier- en gewrichtsproblemen
- Spierzwakte: Kinderen met rachitis hebben vaak zwakke spieren, vooral in de benen, waardoor lopen bemoeilijkt wordt.
- Gewrichtspijn: Door de misvormingen kunnen gewrichten pijnlijk aanvoelen, vooral na fysieke activiteit.
- Vertraagde motorische ontwikkeling: Door spierzwakte en skeletproblemen kunnen kinderen later leren zitten, kruipen en lopen.
Groeiachterstand
- Vertraagde groei: Rachitis kan de groei vertragen, waardoor het kind kleiner blijft dan leeftijdsgenoten.
- Vertraagde tandontwikkeling: Melktanden kunnen later doorkomen en het glazuur kan zwak zijn, wat de kans op gaatjes verhoogt.
- Verminderde botdichtheid: De botten zijn minder stevig, wat het risico op breuken vergroot.
Overige symptomen
- Prikkelbaarheid en lusteloosheid: Een tekort aan calcium en vitamine D kan leiden tot stemmingswisselingen en vermoeidheid.
- Verhoogde vatbaarheid voor infecties: Veranderingen aan de borstkas kunnen ademhalingsproblemen veroorzaken, waardoor kinderen gevoeliger zijn voor luchtweginfecties.
- Spierkrampen: Een ernstig calciumtekort kan spierkrampen en spasmen veroorzaken.
Diagnose
Een vroege en nauwkeurige diagnose van rachitis is essentieel om langdurige complicaties te voorkomen en een effectieve behandeling te starten. De diagnose wordt gesteld op basis van een combinatie van medische anamnese, klinisch onderzoek, bloedonderzoek en beeldvormende technieken.
Medische anamnese
Een gedetailleerde medische anamnese is de eerste stap bij het vaststellen van rachitis. De arts zal vragen stellen om mogelijke oorzaken en risicofactoren te identificeren:
- Voedingsgewoonten: De arts zal nagaan of het kind voldoende vitamine D, calcium en fosfor binnenkrijgt via voeding.
- Blootstelling aan zonlicht: Aangezien vitamine D voornamelijk door zonlicht wordt aangemaakt, is informatie over buitentijd en zonblootstelling cruciaal.
- Borstvoeding en supplementen: Exclusieve borstvoeding zonder vitamine D-supplementen kan een risicofactor zijn, aangezien moedermelk lage hoeveelheden vitamine D bevat.
- Familiegeschiedenis: Erfelijke aandoeningen, zoals hypofosfatemie, kunnen bijdragen aan rachitis.
- Bestaande medische aandoeningen: De arts zal vragen naar ziekten die de opname van voedingsstoffen kunnen belemmeren, zoals coeliakie of nierziekten.
Klinisch onderzoek
Tijdens een klinisch onderzoek worden fysieke symptomen van rachitis beoordeeld:
- Skeletafwijkingen: De arts controleert op kenmerkende misvormingen zoals O-benen, X-benen, een vervormde borstkas of een verdikte pols.
- Craniotabes: Bij baby’s voelt de schedel vaak zacht aan, vooral aan de achterkant van het hoofd.
- Rachitische rozenkrans: De arts kan verdikkingen langs de ribben voelen, veroorzaakt door gezwollen kraakbeenverbindingen.
- Spierzwakte: De arts beoordeelt de spierspanning en kracht, aangezien rachitis vaak leidt tot zwakke spieren.
- Vertraagde groei en motorische ontwikkeling: De arts vergelijkt de groei en motorische mijlpalen van het kind met leeftijdsgenoten.
Bloedonderzoek
Bloedtesten zijn essentieel voor het bevestigen van de diagnose en het bepalen van de oorzaak:
- Vitamine D-niveaus: Lage niveaus van 25-hydroxyvitamine D wijzen op een tekort (<20 ng/mL).
- Calcium: Een verlaagd calciumgehalte in het bloed kan rachitis bevestigen.
- Fosfaat: Fosfaatniveaus zijn vaak verlaagd bij rachitis, vooral bij erfelijke vormen.
- Alkalische fosfatase (ALP): Verhoogde ALP-waarden zijn een typische indicator van rachitis en duiden op verhoogde botactiviteit.
- Parathyroïd hormoon (PTH): Verhoogde PTH-waarden wijzen op secundaire hyperparathyreoïdie, die vaak voorkomt bij vitamine D-tekort.
Beeldvormend onderzoek
Beeldvorming helpt bij het bevestigen van skeletafwijkingen veroorzaakt door rachitis:
- Röntgenfoto’s: Een röntgenfoto van de lange botten toont vergrote en onregelmatige groeischijven, misvormingen en verdunning van het bot.
- DEXA-scan: Deze botdichtheidsmeting kan helpen om de mate van botmineralisatie te bepalen.
- Echografie van de nieren: Bij erfelijke vormen zoals hypofosfatemie kan de arts de nieren onderzoeken om fosfaatverlies via de urine vast te stellen.
Behandeling en Preventie
De behandeling van rachitis is gericht op het corrigeren van vitamine- en mineraaltekorten, het herstellen van botsterkte en het voorkomen van complicaties. Preventieve maatregelen zijn net zo belangrijk om toekomstige gevallen te voorkomen.
Voedingssupplementen en dieet
De hoeksteen van de behandeling bestaat uit het aanvullen van tekorten aan vitamine D, calcium en fosfaat.
Vitamine D-supplementen
- Bij voedingsgerelateerde rachitis wordt een dagelijkse dosis van 2.000–6.000 IE vitamine D voorgeschreven gedurende 6–12 weken om de deficiëntie aan te vullen (https://doi.org/10.1210/clinem/dgaa734).
- Zodra de vitamine D-spiegels zijn gestabiliseerd, volgt een onderhoudsdosering van 400–1.000 IE per dag.
- In ernstige gevallen kan een hoge dosis vitamine D als eenmalige injectie worden toegediend, onder toezicht van een arts.
Calcium
- Calciumaanvulling is essentieel voor gezonde botopbouw. De aanbevolen dosis is 500–1.000 mg per dag.
- Calcium kan via voeding (zuivelproducten, bladgroenten) of supplementen worden ingenomen, afhankelijk van het dieet van het kind.
Fosfaat
- Bij erfelijke vormen zoals hypofosfatemische rachitis zijn fosfaatsupplementen noodzakelijk.
- In combinatie met actief vitamine D (bijvoorbeeld calcitriol) verbetert dit de opname van fosfaat en calcium (https://doi.org/10.3389/fendo.2024.1383681).
Medicamenteuze behandelingen
In bepaalde gevallen zijn gespecialiseerde medicijnen nodig om onderliggende oorzaken van rachitis te behandelen.
Burosumab
- Burosumab is een monoklonaal antilichaam dat wordt gebruikt voor de behandeling van X-gebonden hypofosfatemische rachitis.
- Het werkt door het remmen van FGF23, een eiwit dat fosfaatverlies via de nieren stimuleert, waardoor de fosfaatniveaus in het bloed stijgen (https://doi.org/10.3389/fendo.2024.1383681).
Actief vitamine D
- In gevallen waarin het lichaam geen vitamine D kan activeren, wordt een actieve vorm van vitamine D zoals calcitriol of alfacalcidol voorgeschreven.
Fysiotherapie en orthopedische ondersteuning
Fysiotherapie speelt een belangrijke rol in het corrigeren van botvervormingen en het versterken van de spieren.
- Spierversterkende oefeningen: Gericht op het verbeteren van de houding en het ondersteunen van het skelet.
- Rekoefeningen: Om de flexibiliteit van de spieren te behouden en stijfheid te voorkomen.
- Orthopedische hulpmiddelen: Zoals beugels en spalken om ernstige botvervormingen te corrigeren.
- Chirurgische ingrepen: In ernstige gevallen kunnen operaties nodig zijn om misvormingen te corrigeren.
Preventie van rachitis
Voorkomen is beter dan genezen. Door tijdig in te grijpen, kunnen veel gevallen van rachitis worden voorkomen.
Vitamine D-supplementen
- Nederlandse gezondheidsrichtlijnen adviseren om alle kinderen tot 4 jaar dagelijks 10 microgram vitamine D te geven, ongeacht dieet of zonblootstelling (https://doi.org/10.1016/j.ekir.2020.03.025).
- Kinderen met een verhoogd risico, zoals die met een donkere huid of beperkte blootstelling aan zonlicht, moeten mogelijk hogere doseringen krijgen.
Voldoende zonblootstelling
- Blootstelling aan de zon helpt het lichaam om vitamine D aan te maken.
- Aanbevolen wordt om kinderen dagelijks 10–15 minuten onbeschermd zonlicht op gezicht, armen en benen te laten krijgen, bij voorkeur buiten de piekuren van UV-straling.
Gezonde voeding
- Een uitgebalanceerd dieet rijk aan calcium, fosfor en vitamine D ondersteunt de botontwikkeling.
- Voedingsmiddelen zoals zuivel, eieren, vette vis en met vitamine D verrijkte producten zijn essentieel.
Voorlichting en publieke gezondheidsprogramma’s
- Ouders moeten bewust worden gemaakt van het belang van vitamine D en calcium voor de botgezondheid van hun kinderen.
- In Nederland worden zuigelingen en jonge kinderen regelmatig gecontroleerd door het consultatiebureau, waar supplementatie en voeding worden besproken.
Fysiotherapie en rachitis
Fysiotherapie speelt een belangrijke rol bij de ondersteuning van kinderen met rachitis. Het kan helpen om spierkracht, balans en mobiliteit te verbeteren, en om de fysieke beperkingen die door rachitis ontstaan te verminderen. Hoewel fysiotherapie de onderliggende oorzaak van rachitis niet geneest, kan het een aanzienlijke bijdrage leveren aan het verbeteren van de levenskwaliteit van het kind.
Opmerking: De volgende behandelingsaanbevelingen zijn opgesteld door een gecertificeerd fysiotherapeut en kinesioloog en zijn uitsluitend bedoeld ter informatie om de behandeling van rachitis te ondersteunen. Elk geval is echter uniek. Het wordt sterk aanbevolen om een gekwalificeerde arts of fysiotherapeut te raadplegen voor een nauwkeurige diagnose en om een individueel behandelplan op maat te ontwikkelen dat aansluit bij de behoeften van het kind.
Voordelen van fysiotherapie bij rachitis
- Versterking van spieren: Rachitis kan spierzwakte veroorzaken, vooral in de benen. Fysiotherapie kan helpen om de spieren te versterken en de houding te verbeteren.
- Correctie van skeletafwijkingen: Door gerichte oefeningen kan fysiotherapie bijdragen aan het verminderen van botafwijkingen zoals O-benen of X-benen.
- Verbetering van balans en coördinatie: Rachitis kan balansproblemen veroorzaken. Fysiotherapie kan ondersteunen bij het verbeteren van evenwicht en motorische vaardigheden.
- Voorkomen van stijfheid: Regelmatige mobiliteitsoefeningen kunnen helpen om gewrichten soepel te houden en stijfheid te voorkomen.
- Ondersteuning van motorische ontwikkeling: Fysiotherapie kan de ontwikkeling stimuleren door kinderen te helpen bij het aanleren van motorische vaardigheden zoals zitten, kruipen en lopen.
Voorbeelden van oefeningen voor kinderen met rachitis
De fysiotherapie-oefeningen worden aangepast aan de leeftijd, het ontwikkelingsniveau en de ernst van de rachitis. Hier zijn enkele oefeningen die kunnen helpen:
Brug-oefening
- Doel: Versterking van de bilspieren en rompstabiliteit.
- Uitvoering: Laat het kind op de rug liggen met gebogen knieën en de voeten plat op de grond. Laat het kind langzaam de heupen omhoog duwen tot er een rechte lijn ontstaat van de schouders tot de knieën. Houd deze positie 5-10 seconden vast en laat het kind daarna langzaam terugzakken. Herhaal 10 keer.
Tenenstand
- Doel: Versterking van de kuitspieren en verbetering van de balans.
- Uitvoering: Laat het kind rechtop staan met de voeten op heupbreedte. Laat het kind langzaam op de tenen gaan staan, enkele seconden vasthouden en weer zakken. Voer 10-15 herhalingen uit. Voor extra ondersteuning kan het kind zich vasthouden aan een stoel of tafel.
Hamstringstretch
- Doel: Verbetering van de flexibiliteit in de hamstrings.
- Uitvoering: Laat het kind op de grond zitten met de benen gestrekt naar voren. Vraag het kind om langzaam naar voren te reiken en de tenen aan te raken zonder de knieën te buigen. Houd de stretch 15-20 seconden vast en herhaal dit 3 keer.
Balansoefening op één been
- Doel: Verbetering van balans en stabiliteit.
- Uitvoering: Laat het kind op één been staan en probeer de balans 10-15 seconden vast te houden. Wissel vervolgens van been. Herhaal dit 3 keer per been. Om de oefening uitdagender te maken, kan het kind de ogen sluiten of op een zachte ondergrond staan.
Deze oefeningen kunnen helpen bij het verbeteren van de kracht, flexibiliteit en coördinatie van het kind. Ze moeten altijd worden uitgevoerd onder toezicht van een gekwalificeerde fysiotherapeut om correcte uitvoering te garanderen.
Hoe kunnen ouders hun kind helpen?
Ouders spelen een cruciale rol in het ondersteunen van hun kind tijdens de behandeling van rachitis. Hier zijn enkele manieren waarop ouders kunnen helpen:
Zorg voor een evenwichtige voeding
Een dieet rijk aan vitamine D, calcium en fosfor is essentieel voor een gezonde botgroei.
- Calciumrijke voedingsmiddelen: Zuivelproducten zoals melk, yoghurt en kaas zijn uitstekende bronnen van calcium.
- Vitamine D-rijke voedingsmiddelen: Vette vis (zoals zalm en makreel), eieren en verrijkte voedingsmiddelen bevatten belangrijke hoeveelheden vitamine D.
- Fosfor: Fosfor zit in voedingsmiddelen zoals vlees, vis, zuivel en peulvruchten.
- Indien nodig kan een arts of diëtist supplementen aanbevelen om tekorten aan te vullen.
Stimuleer veilige blootstelling aan zonlicht
Vitamine D wordt door het lichaam aangemaakt wanneer de huid wordt blootgesteld aan zonlicht.
- Laat het kind regelmatig buiten spelen, bij voorkeur in de ochtend of late namiddag om overmatige UV-blootstelling te vermijden.
- 10-15 minuten blootstelling van het gezicht, de armen en benen aan zonlicht kan voldoende zijn om de vitamine D-voorraad aan te vullen.
Bevorder fysieke activiteit
Regelmatige lichaamsbeweging kan helpen bij het versterken van de spieren en het verbeteren van de botgezondheid.
- Stimuleer het kind om deel te nemen aan speelse activiteiten zoals rennen, fietsen of zwemmen.
- Volg de aanbevelingen van de fysiotherapeut om gerichte oefeningen op te nemen in de dagelijkse routine van het kind.
Bied emotionele ondersteuning
Een kind met rachitis kan zich soms anders voelen door lichamelijke beperkingen of zichtbare afwijkingen.
- Luister naar het kind en moedig het aan om gevoelens te uiten.
- Geef complimenten voor inspanningen en vorderingen tijdens de therapie.
- Help het kind zelfvertrouwen op te bouwen door kleine successen te vieren.
Volg de medische richtlijnen op
Het is belangrijk om nauw samen te werken met de behandelende artsen en fysiotherapeuten.
- Geef het kind voorgeschreven supplementen of medicatie op tijd en in de juiste dosering.
- Bezoek regelmatig controleafspraken om de voortgang te volgen en de behandeling aan te passen indien nodig.
- Zorg ervoor dat het kind consistent deelneemt aan fysiotherapie en volg de thuisoefeningen op.
Veelgestelde vragen
Wat veroorzaakt rachitis bij kinderen?
Rachitis wordt meestal veroorzaakt door een tekort aan vitamine D, wat leidt tot verminderde opname van calcium en fosfor, essentieel voor gezonde botten.
Is rachitis volledig te genezen?
Ja, met een vroege diagnose en juiste behandeling kan rachitis volledig worden genezen. De behandeling bestaat uit vitamine D- en calciumaanvulling, fysiotherapie en soms medicatie.
Hoe lang duurt de behandeling van rachitis?
De behandelingsduur varieert afhankelijk van de ernst van de ziekte. De meeste kinderen reageren binnen 3-6 maanden goed op therapie, maar in sommige gevallen kan het herstel langer duren.
Is fysiotherapie noodzakelijk voor alle kinderen met rachitis?
Hoewel niet in alle gevallen verplicht, kan fysiotherapie helpen bij het verbeteren van spierkracht, balans en mobiliteit, vooral bij kinderen met skeletafwijkingen of spierzwakte.
Hoe kan rachitis worden voorkomen?
Rachitis kan worden voorkomen door voldoende vitamine D en calcium binnen te krijgen via voeding, supplementen en blootstelling aan zonlicht. In Nederland wordt het aangeraden om kinderen tot 4 jaar dagelijks vitamine D-supplementen te geven.
